Κοαγιανισκάτσι, το Ταξίδι των Εικόνων / Koyaanisqatsi (1982)

Η προβληματική της σύγχρονης, κανονικοποιημένης ζωής αποτέλεσε ένα από τα πιο συχνά ερεθίσματα προς έκφραση και δημιουργία. Πολλοί καλλιτέχνες μίλησαν για τον αργό θάνατο της φύσης και για το νέο “ρομποτικό κόσμο” που ρυθμίζεται καθημερινά από τα ρυπαρά συμφέροντα ορισμένων. Το 1982, ο Αμερικανός σκηνοθέτης Godfrey Reggio με παραγωγό τον Francis Ford Coppola δημιουργεί την ταινία Koyaanisqatsi, που θα αποτελέσει ιστορικά μία σπουδαία στιγμή για το ντοκιμαντέρ και τον πειραματικό κινηματογράφο. Με τη συμβολή του μουσικοσυνθέτη Philip Glass και του κινηματογραφιστή Ron Fricke, η ταινία είναι ένα έργο-σπουδή πάνω στο συνδυασμό εικόνας και ήχου, καθώς το νόημα της εκφράζεται μόνον μέσα από την οπτικοακουστική διάσταση. Ο Reggio εξηγεί αργότερα πως η έλλειψη διαλόγων στην ταινία δεν είναι έλλειψη αγάπης προς τη γλώσσα. Ο ίδιος μιλά αντιθέτως για την ταπεινωτική περίοδο που περνά η γλώσσα, όταν είμαστε όλοι αδύναμοι να περιγράψουμε τον κόσμο στον οποίο πλέον ζούμε. Η λέξη Koyaanisqatsi προέρχεται από τη διάλεκτο των ινδιάνων Hopi (Βορειοανατολική Αριζόνα) και σημαίνει Ζωή Χωρίς Ισορροπία (Life Out of Balance). Οι Hopi είναι γνωστοί για τις προφητείες τους και την ψυχική τους ένωση με το χώμα και τη φύση. Μίλησαν για “την Ημέρα που τον τόπο τους θα καλύψουν μεγάλα μεταλλικά φίδια και γιγάντιοι ιστοί αράχνης”, κάτι που όντως συνέβη πολλά χρόνια αργότερα από τις εκατοντάδες σιδηροδρομικές γραμμές και τα χιλιάδες χιλιόμετρα καλώδια ρεύματος. Το Koyaanisqatsi αποτελεί την πρώτη ταινία από την τριλογία Qatsi (που σημαίνει Ζωή στη διάλεκτο Hopi), με την Powaqqatsi (Ζωή Σε Μεταμόρφωση) και Naqoyqatsi (Ζωή Όπως Πόλεμος) να ακολουθούν το 1988 και 2002 αντίστοιχα. Με εργαλεία την τεχνική time elapse και το slow motion, το κινηματογραφικό έργο πλαισιώνεται από σκηνές και λήψεις φυσικών και αστικών τοπίων. Είναι από τις πρώτες σημαντικές χρήσεις της time elapse σε μεγάλου μήκους ταινία, όπου φαινόμενα και διαδικασίες που εμφανίζονται λεπτά στο ανθρώπινο μάτι –όπως η κίνηση του ήλιου και των αστεριών- παρουσιάζονται εδώ μέσα από έναν έντονο και επιταχυμένο ρυθμό. Η time elapse τεχνική θεωρείται πως παράγει το αντίθετο αποτέλεσμα από το slow motion. Στην πρώτη περίπτωση, ο αριθμός των καρέ συλλαμβάνεται με πολύ χαμηλή συχνότητα σε σύγκριση με μία συνηθισμένη λήψη, με αποτέλεσμα όταν παίζεται σε κανονική ταχύτητα (24 καρέ το δευτερόλεπτο) η εικόνα να τρέχει και να μετατρέπεται σε μία επιθετική δραστηριότητα. Η ταινία βομβαρδίζει το ανθρώπινο μάτι μέσα από την κίνηση των εικόνων, και τον ανθρώπινο νου μέσα από τον καταιγισμό δυσοίωνων μηνυμάτων που αφορούν το άχαρο και εχθρικό περιβάλλον των σύγχρονων μεγαλουπόλεων. Με εκπληκτική ταχύτητα ή με βραδύ ρυθμό, μνημειακά δημιουργήματα της φύσης και μνημειακές κατασκευές του ανθρώπου τρέχουν παράλληλα με την ταχύτητα των σύννεφων. Από την μία ο θεατής γίνεται μέρος του πιο όμορφου ταξιδιού της σελήνης και της πιο μελαγχολικής χλωρίδας της Αμερικής κι από την άλλη παρασύρεται στις πανομοιότυπες μηχανικές κινήσεις των πολιτών που συνωστίζονται σε θλιβερούς δημόσιους χώρους και σε μεταλλικά εργοστάσια. Τα λευκά σύννεφα μετά από λίγες σκηνές γίνονται μολυσμένα νέφη, τα βουνά κι οι καταρράκτες μετατρέπονται στο μάταιο βλέμμα των ανθρώπων της πόλης, τα μνημεία της φύσης φιλοξενούνται στη ίδια γη με τα αεροδρόμια, τα σουπερ μάρκετ, τα εμπορικά κέντρα. Η υπνωτισμένη κίνηση των ανθρώπων στα κινηματογραφικά πορτρέτα παρουσιάζεται παράλληλα με την οξεία ταχύτητα των αμέτρητων αυτοκινήτων. Όμως η πιο εντυπωσιακές σκηνές είναι εκείνες του νυχτερινού αστικού τοπίου. Γύρω από το ηλεκτρικό φως που τα φανερώνει όλα όπως είναι -δημιουργήματα της τεχνολογίας- η πόλη δεν κρύβει την πραγματικότητά της ότι είναι τεχνητή, μη φυσική, ένα οπτικά μεταφυσικό δημιούργημα του ανθρώπου. Η πόλη μοιάζει με μακέτα, σχεδιασμένη με πανύψηλα κτίρια και άπειρα παραθυράκια που αποτελούν ταυτόχρονα και την επαφή των ανθρώπων με τον αέρα, τον ουρανό. Όμως ο ουρανός είναι κρυμμένος πίσω από τους βρώμικους ρύπους των εργοστασίων και ο αέρας αποτελείται από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων. Τα σύμβολα του κόσμου του θεάματος, όπως η τηλεόραση και οι δρόμοι των ψηφιακών οθονών, ντυμένα με την νευρωτική μουσική του Philip Glass, αποκαλύπτουν τον ψυχωτικό κόσμο των μεγαλουπόλεων. Ο Godfrey Reggio δήλωσε πως δημιούργησε μία οπτική εμπειρία για τον θεατή ώστε εκείνος να δώσει τη δική του εξήγηση. Υποστήριξε ότι οι ταινίες του δεν έχουν να κάνουν με την επίδραση της τεχνολογίας και της βιομηχανίας, αλλά έχουν να κάνουν με τα πάντα. “Με την πολιτική, την εκπαίδευση, το πολιτισμό, τη θρησκεία, τη γλώσσα, όπως βιώνονται μέσα από την τεχνολογία. Δεν είναι απλώς αποτελέσματα της τεχνολογίας, υπάρχουν μέσα σε αυτήν. Δεν είναι ότι χρησιμοποιούμε την τεχνολογία, τη ζούμε. Είναι ο αέρας που αναπνέουμε.” Πράγματι άλλοι, και όχι κάποιοι νόμοι της φύσης, αποφασίζουν. Πόλη και πολιτική δεν μπορούν να είναι φαινόμενα σε αντίθεση. Είναι, όπως λέει ο Κορνήλιος Καστοριάδης, καρπός της ανθρώπινης ποιήσεως, ευρέσεως και τεύξεως. Ο κόσμος του Koyaanisqatsi δεν είναι μία τρομακτική παραίσθηση, είναι η σημερινή πραγματικότητα. Το έργο, αν και δημιουργήθηκε τη δεκαετία του ’80, παραμένει άκρως επίκαιρο και στις αρχές του 21ου αιώνα. Οι συνθέσεις του μινιμαλιστή δημιουργού Philip Glass περνούν από ένα μουσικό φίλτρο τις εικόνες, όπου άλλες φορές με ένταση και ταραχή κι άλλες με νωχελικότητα και κατατονία, συνοδεύουν την εξέλιξη της δίνης των καταστάσεων. Μέσα από εξαϋλωμένα αντικείμενα, εξομοιωμένες εμπειρίες και εικονικές ταυτότητες η καθημερινότητα μοιάζει να έχει χάσει την υλικότητά της. Ο Freud, στο βιβλίο-μελέτη Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας, (Das Unbehagen in der Kultur, 1930), θέτει ένα ερώτημα σχετικά με την ικανότητα του ανθρώπινου πολιτισμού να τηρήσει την υπόσχεσή του για την επίτευξη της ευτυχίας. Βιβλίο που βρίσκει όλη την τραγικότητά του αν το συνδέσουμε με την εμπειρία των ανερχόμενων στην εποχή του ολοκληρωτισμών και με την επικείμενη οικονομική κρίση. Στο ερώτημα αυτό έρχεται να απαντήσει μία “αποκεντρωμένη” ελευθεριακή ομάδα, η CrimethInc., γνωστή και ως CWC (CrimethInc. Ex-Workers Collective). “Στο σύγχρονο κόσμο, ο έλεγχος ασκείται πάνω μας αυτόματα, από τους χώρους στους οποίους ζούμε και μετακινούμαστε. Περνάμε μέσα από συγκεκριμένα τελετουργικά στη ζωή μας – εργασία, “ελεύθερος χρόνος”. κατανάλωση, υποταγή – γιατί ο κόσμος που ζούμε είναι σχεδιασμένος για να χωράει αυτά και μόνο. Όλοι οι χώροι που περνάμε έχουν μια προκαθορισμένη σημασία, και το μόνο που χρειάζεται για να επαναλαμβάνουμε τις ίδιες κινήσεις είναι να κινούμαστε μέσα από τα ίδια μονοπάτια. Μένουν ολοένα και λιγότεροι ελεύθεροι, “υποανάπτυκτοι” χώροι στον κόσμο όπου μπορούμε να αφήσουμε τα σώματα και τα μυαλά μας ελεύθερα. Σχεδόν κάθε μέρος όπου μπορούμε να πάμε ανήκει σε κάποιο πρόσωπο ή ομάδα που έχει ήδη καθορίσει μια λειτουργία για την οποία το προορίζει: ιδιωτική ιδιοκτησία, εμπορικά, αυτοκινητόδρομοι, αίθουσες διδασκαλίας, εθνικό πάρκο. Και οι προβλέψιμες διαδρομές μας μέσα στον κόσμο σπάνια μας οδηγούν προς τους ελεύθερους χώρους που απομένουν. (…) Πρέπει να ανακαλύψουμε νέες σημασίες του χρόνου και νέους τρόπους ταξιδιού. Να δοκιμάσουμε να ζήσουμε χωρίς το ρολόι, χωρίς να συγχρονίζουμε τη ζωή μας με τον υπόλοιπο, απασχολημένο κόσμο.” Days of War Nights of Love – CrimethInc Μέσα από κάθε ηλεκτρική πηγή, σε κάθε κάμερα, σε κάθε θέαμα εκτίθεται η δύναμη του ανθρώπου. Με τα πρώτα πλάνα όμως της ταινίας μπορεί εύκολα κάποιος να σκεφτεί πως αυτή η δύναμη δεν χρειάζεται να φτάσει σε ακρότητες. Ο φυσικός κόσμος κρύβει μέσα του την ενέργεια του σύμπαντος και είναι εκείνος ο γονιός της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι καπνοί της φωτιάς και το νερό των ποταμών είναι η κάθαρση της ζωής, ενώ οι εξατμίσεις των μηχανών και οι λάσπες των λεωφόρων αποτελούν σύμβολα της ανθρώπινης ματαιοδοξίας. Το Koyaanisqatsi μοιάζει να δημιουργήθηκε ως επιβεβαιωτική απάντηση στις προφητείες των Hopi, ως μία καταγραφή των πανικόβλητων ρυθμών των αστικών κέντρων. Αποτέλεσε καινοτομία για τον παγκόσμιο κινηματογράφο, επηρεάζοντας και μεταγενέστερους δημιουργούς. Μέσα από ένα ντελίριο ήχου και εικόνας, αυτή η πρωτότυπη καταγραφή της κοσμικής μας εξέλιξης θα αποτελεί για καιρό ακόμα ένα από τα πιο σημαντικά έργα του πειραματικού κινηματογράφου.